Qutb al-dīn-zāda al-Izniqī’s Defense of al-Ghazzālī on the Issue of the Eternal Remaining of Unbelievers in Hell

Kutbüddinzâde İznikî (öl. 885/1480), Sadreddin Konevî’nin 673/1274) Miftâhu’l-gayb’ının şarihi olması sebebiyle Ekberîliği Osmanlı’da temsil eden önemli âlim-sûfî şahsiyetlerden biridir. Bu şerhinin yanı sıra rüya tabiri, bitin yaratılma hikmetinin ahlâkî-işârî yorumu gibi birçok konuda eser ve risale kaleme almıştır. risalelerden birini ise hulûd-ı küffar meselesine Gazzâlî’nin bu konudaki görüşlerinin savunusuna ayırmıştır. risaleyi yakın dostu Mahmud Paşa’nın 878/1474) -ki Fatih Sultan Mehmed’in (salt. 1451-1481) sadrazamlarındandır- isteği üzerine yazdığını söylese de risalenin telif sebebi için neden sıralamıştır. Kutbüddinzâde’nin aksine günümüzde yapılan çalışmalarda sahabeden itibaren fikir beyan ismin görüşlerine yer verilmekle birlikte, görüşleri almamıştır. Kutbüddinzâde, risalede kendi döneminde meselede söylediklerini icma dışı gören onun hakkında suizanna kapılanların varlığından bahsetmektedir. da meseledeki miladi on beşinci asır Osmanlı’sında yaygın bir şekilde bilindiğini tartışıldığını ortaya koymaktadır. Ayrıca halefi Bahâeddinzâde (ö. 952/1545) meselenin merkezine Gazzâlî’yi yerleştirdiği dikkate alındığında durumun sonraki asırda aynı devam ettiği görülmektedir. söz konusu meseleyle ilgili görüşlerini serdetmiş genelde nakiller aklî/lügavî yorumlarla mutlak manada olmadığını savunmuştur. savunmasında İhyâ Faysalü’t-tefrika isimli eserlerindeki merkeze O, savunmayı aldığından dolayı kendisinin mensubu olduğu Ekberî sûfîlerin konuyla yorumlarına pek başvurmamıştır. Onun risalesi sadece savunusuyla sınırlı değildir. meseleyi ele alırken oluşabilecek muhtemel soruları sorup cevaplamaya çalışmış, verdiği cevaplardan hareketle çıkacak yeni takdir ederek gayret etmiş karşıt görüşlerin delillerini detaylıca tahlil etmiştir. Bütün çabalar, künhünü kuşatmaya olan isteğiyle alakalıdır. tavır boyunca kendini göstermektedir. Risalede dikkat diğer husus Ehl-i sünnet Kelâmının verileriyle savunmak istemesidir. Şöyle ki Gazzâlî savunusunda Mutezilî Kelâmcıların başvurmakla birlikte Kelâmına uygun olduğuna dair tahlillerde bulunması, hassasiyetini bakımdan Kutbuddinzâde’nin risalesi, savunusunu sunmasının sıra, Gazzâlî’ye karşı öne sürülebilecek itirazları çalışmasıyla etmesiyle çıkmaktadır. meseleye çözüm ararken ayrımından ilham alarak cismânî azap-ruhânî azap ihdas etmesi, şefaat hadislerini mesele bağlamında yorumlaması açısından büyük önemi haizdir. Ekte bizzat müellifi tarafından tashih edilen notlar eklenen nüshasının tahkikli metnine verilmiştir.